Zelfmanagement: aan het roer staan van je eigen leven

Waarom is het belangrijk?

Voor de levenskwaliteit van mensen. Als je beter in je vel zit krijg je ook verbeterde medische uitkomsten. En daarbovenop (en dat is waar het in ons onderzoek om draait) meer levenskwaliteit en meer menselijkheid in de zorg.

Het leert je je weg terug te vinden in het sociale leven. Denk aan een partner die ondanks een chronische aandoening opnieuw ruimte in het hoofd krijgt om tijdens het avondeten ook eens te luisteren naar hoe jouw dag was. Een grootmoeder die opnieuw ruimte vindt om met haar kleinkinderen op stap te gaan. Het leert je je leven terug te leven.

Doet iedereen aan zelfmanagement?

Dat is een moeilijke vraag, de ene onderzoeker zal zeggen van wel en de andere van niet. Ik vertrek natuurlijk vanuit ons eigen onderzoek en ik geloof dat iedereen in zekere mate aan zelfmanagement doet. De manier waarop en de mate waarin is heel persoonsafhankelijk.

Denk bijvoorbeeld aan iemand met diabetes. De ene zal kiezen om zelf de suikerwaarden te managen, zelf contact op te nemen met een diëtist … . Iemand anders kan meer sturing vragen van de arts of bepaalde zaken bij een mantelzorger leggen. Maar ook dat is zelfmanagement. We hebben als mens allemaal de nood om de regie over het leven te behouden. Dus in het kort: ja, iedereen doet aan zelfmanagement.

Het is de rol van de zorgverlener om na te gaan wat een persoon wil en in welke mate en op welke manier iemand aan zelfmanagement wil doen. Zelfs kiezen om niet aan zelfmanagement te doen is aan zelfmanagement doen. Je kiest bewust om het niet te doen en neemt op die manier de regie in handen. Het gaat erom je stem te laten horen.

Hoe komt het dat zelfmanagement de laatste tijd zo veel aandacht krijgt?

We hebben meer dan vroeger de nood om onze stempel op ons leven te kunnen drukken. Al in de vorige eeuw werd er over zelfmanagement gesproken en sinds de jaren ’90 wordt er veel onderzoek naar gedaan.

Door de evolutie naar steeds mondigere patiënten en de technologische evolutie (waardoor we die stem steeds makkelijker kunnen laten horen) wint het begrip zelfmanagement steeds meer terrein. Er is vandaag, simpel gezegd, meer ruimte voor zelfmanagement.

Het zorgsysteem van vroeger werkt vandaag niet meer. Ga je naar je huisarts met gezondheidsklachten, dan heb je er meestal zelf al iets over opgezocht of er met iemand over gesproken. De media zetten ons aan om kritisch na te denken, dus is het logisch dat we ook een consultatie bij de arts in vraag stellen. Die vragen en bezorgdheden van patiënten werden vroeger niet meegenomen in de zorg. Vandaag gebeurt dat meer en meer. Ook mensen met een chronische aandoening hebben eigen krachten en mogelijkheden. Zelfmanagement hoort daarbij.  

In de vorige twee interviews ging het over doelgerichte zorg. Wat is de link tussen beiden?

Die link kan je op verschillende manieren omschrijven. Zo zou je doelgerichte zorg kunnen zien als een voorwaarde voor zelfmanagement. Zelfmanagement gaat over een vorm van zelfregie/verantwoordelijkheid voor het opnemen van een rol in je ziekteproces. Maar dan moet je eerst weten wat je belangrijk vindt en waar je naartoe wil.

Zelfmanagement start met de vraag wat is voor mij belangrijk en wat zijn de doelen in mijn leven. Pas daarna kan je kijken naar het stukje zelfregie. Doelgericht werken geeft dus de motivatie om met zelfmanagement aan de slag te gaan.

Heeft iedereen met een chronische aandoening nood aan zelfmanagement?

Ik ben mijn onderzoek gestart met interviews met patiënten. Het draait immers om hen en wat zij ervaren. Die nood aan zelfmanagement kwam in elk interview terug. Bij de ene al sterker dan bij de andere.

Ik moet wel eerlijk zijn: het woord zelfmanagement lieten we niet vallen, want dan gaat de deur vaak dicht. Het is het woordje ‘zelf’ dat afschrikt en eigenlijk misplaatst is. Je neemt wel zelf je leven in handen, maar het is een samenwerking. Aan een zorgverlener vragen om iets voor jou te regelen is ook zelfmanagement. Door dat woordje ‘zelf’ denken mensen dat ze alles zelf moeten doen en dat klopt niet. De samenwerking is net heel belangrijk en de eerste stap is vaak een netwerk opbouwen.

Hoe kan je iemands vaardigheden om aan zelfmanagement te doen versterken?

Er bestaan verschillende mogelijkheden: leren over je aandoening, leren praten over wat goed gaat en wat minder goed gaat … . Maar de belangrijkste vaardigheid is leren een netwerk bouwen (formeel en informeel), want alleen ga je het niet kunnen.

Alles start in een gesprek met gezondheids- en welzijnsprofessionals. En als het zelf niet lukt om zo’n netwerk op te bouwen dan is het aan externen om te kijken hoe ze een netwerk kunnen bouwen rond jouw persoon. Zo’n netwerk hoef je ook niet te letterlijk te nemen, je hoeft niet elke avond met vier aan tafel te zitten. Maar weten wie je kan bellen als het nodig is, dat is belangrijk.

Met ons project willen we inzetten op die eerste belangrijke stap: het netwerk versterken. En dus zetten we in op de ondersteuning van zelfmanagement door zorgprofessionals. Verder praat ik eigenlijk liever niet over vaardigheden die je nodig hebt voor zelfmanagement. Dat lijkt alsof het een kwestie is van slagen of falen. Dat is niet het geval, ieder doet het op zijn of haar eigen manier.

Is zelfmanagement een manier om kosten te besparen in de gezondheidszorg?

Die vraag krijgen we wel vaker, we leven in een maatschappij waar er bespaard moet worden. Ik grijp dan terug naar de basis: wat is zelfmanagement? De bekwaamheid van iemand om zijn of haar aandoening in te passen in zijn of haar leven. Met als doel betere gezondheidsuitkomsten en levenskwaliteit. Daar hangt geen direct financieel luik aan.

Als iemand leert dat stukje zelfregie op te nemen, dan kan het zelfs zijn dat die persoon in het begin net meer zorg nodig heeft. Zelfmanagement is dus zeker niet onmiddellijk kostenbesparend en dat is ook niet ons doel.

Het is wel zo dat als we iedereen kunnen aanzetten tot het opnemen van een stukje zelfregie, er minder druk zal komen op ons zorgsysteem. Op lange termijn zou het theoretisch gezien kostenbesparend moeten zijn. Om daar zekerheid over te krijgen moeten er evaluaties volgen. Daarvoor is het nu te vroeg.

Kan je een voorbeeld geven van zelfmanagement?

Denk aan iemand met diabetes. Een man van 45, twee jonge kinderen, houdt van lekker eten en koken. Om zijn ziekte een plaats te geven gaat hij regelmatig naar de huisarts die hem helpt zijn suikerwaarden te monitoren. Hij heeft ook een diëtist die hem nieuwe manieren aanreikt om te blijven genieten van eten en koken, binnen zijn mogelijkheden.

Sporten deed hij vroeger niet en bij sporten met diabetes moet je je suikerwaarden goed in het oog houden. Hij heeft een app en een sportclub die hem daarbij helpen. Hij heeft zich dus volledig omgeven met een netwerk en hij is de centrale pion in dat netwerk en bepaalt welke richting ze uitgaan.

Een ander voorbeeld is iemand die door de diagnose van een chronische aandoening helemaal is dichtgeklapt. Die persoon gaat door een rouwproces en voelt zich heel somber. In het gezin is er daardoor geen ruimte voor een fijn gesprek aan tafel. Door hulp te vragen van een psycholoog neem je het heft in handen en komt die ruimte hopelijk terug.

Wie heeft er naast de patiënt nog baat bij zelfmanagement?

De hele omgeving van een patiënt. Voel jij je beter in je vel, dan voelt je hele gezin dat. Ook de zorgverlener wint erbij. De balans tussen zorg vragen en zorg verlenen herstelt zich. En de overheid heeft ook veel te winnen: een grotere tevredenheid en betere gezondheid van de inwoners bijvoorbeeld, zorgsystemen die beter in balans zijn … . Eigenlijk vraag je beter: wie heeft er geen baat bij?

Staan zorgverleners open voor zelfmanagement?

Zorgverleners willen zich inzetten voor meer kwalitatieve zorg en staan open voor meer persoonsgerichte zorg, maar zelfmanagement schrikt af. In gesprekken met hen botsten we telkens op misverstanden: “Mijn patiënt kan dat niet.”, “Mijn patiënt is daar niet klaar voor.”, “Ik heb daar geen tijd voor.” … .

We voelden dus dat zorgverleners er niet klaar voor waren, maar waarom dan? Door ons onderzoek daarop te richten zagen we dat er meer nood is aan inzicht rond zelfmanagement. Waarom is het belangrijk? En wat is de rol van de zorgverlener? We voelden bij de zorgverleners wel heel sterk de nood om hun patiënten beter te kunnen begeleiden en om die balans tussen zorg vragen en zorg verlenen te herstellen. Daarom ontwikkelden we een leertraject.

In dat traject zitten verschillende manieren om jezelf (de zorgverlener) meer inzicht te geven over het concept, de rol van de zorgverlener en het doel. Denk daarbij aan kennisclips, podcasts, cursusmateriaal … . Dat is het educatieve luik. Daar voegen we een luik rond reflectie en discussie aan toe. Zo willen we meer bewustzijn creëren. Ons doel is zorgverleners inzichten te bieden zodat ze openstaan voor zelfmanagement en ermee aan de slag willen.

Heb je tips voor mensen die te horen kregen dat ze een chronische aandoening hebben en die opnieuw de regie over hun leven willen?

Ga in gesprek met de zorgverlener waarin je het meeste vertrouwen hebt. Vertel waar je heen wil en wat voor jou belangrijk is. Je staat er niet alleen voor!

Bedankt voor dit gesprek Lotte!